Pamięć o wrześniu ’39 nigdy nie zaginie

W związku z 82. rocznicą wybuchu II wojny światowej Muzeum Śląskie w Katowicach przygotowało dwie prezentacje związane tematycznie z wydarzeniami z września 1939 roku na Górnym Śląsku.

Pierwsza z nich, zatytułowana 1 września 1939. „A więc wojna!”, prezentowana w Galerii jednego dzieła, nawiązuje do dramatu społeczeństwa polskiego, jakim był wybuch wojny i związana z nią okupacja niemiecka.

Po wycofaniu się ze Śląska Armii „Kraków” gen. Antoniego Szyllinga cały teren znalazł się w rękach Niemców. Od pierwszych dni okupanci dążyli do zagłady obywateli Polski drogą biologicznego wyniszczenia. Słynna akcja „AB” (Außerordentliche Befriedungsaktion) na terenach Generalnego Gubernatorstwa stanowiła kontynuację tzw. akcji „Inteligencja” (Intelligenzaktion), prowadzonej na okupowanych ziemiach polskich od września 1939 roku. Nadzwyczajne akcje pacyfikacyjne pochłonęły tysiące ofiar. 8 października 1939 roku dekretem Adolfa Hitlera obszar Górnego Śląska został wcielony do III Rzeszy. W marcu 1941 roku 90 procent mieszkańców rejencji katowickiej, utworzonej m.in. z terenów Górnego Śląska, wpisanych zostało na niemiecką listę narodowościową DVL (niem. Deutsche Volksliste). Społeczeństwo zostało poddane prześladowaniom, rozpoczęły się masowe aresztowania, wywózki do obozów koncentracyjnych i publiczne egzekucje, w których miliony obywateli straciły życie. Symbolem terroru niemieckiego stało się więzienie w Katowicach, gdzie m.in. dekapitowano aresztowanych.

Główny punkt ekspozycji stanowią trzy wielkoformatowe fotografie dokumentujące zbrodnie niemieckie (zdjęcia pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach, Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach oraz Miejsca Pamięci na terenie byłego obozu koncentracyjnego Mauthausen). 4 września 1939 roku Katowice zostały zajęte przez wojska niemieckie. W tym momencie rozpoczęło się polowanie na „wrogów III Rzeszy”. Jedną z ofiar niemieckiej okupacji był Nikodem Renc, powstaniec śląski, który 4 września został rozstrzelany wraz z synem. Kolejna ofiara to Tadeusz Plebanek, częstochowski społecznik i prawnik, pochwycony przez gestapo wiosną 1940 roku i zamordowany pod Apolonką 3 lipca 1940 roku. Konstanty Ćwierk, poeta związany z Sosnowcem, trzecia ukazana na wystawie postać, zmarł z wycieńczenia w niemieckim KL Mauthausen-Gusen latem 1944 roku.

Całość prezentacji wzbogacona została eksponatami ze zbiorów Muzeum Śląskiego, informacjami, które przybliżają najważniejsze wydarzenia na Górnym Śląsku w początkowym okresie wojny, oraz fotografiami z prywatnych zbiorów rodzin pomordowanych.

Druga z wystaw – 73 pp z Katowic, eksponowana przy kasach holu centralnego muzeum – dotyczy historii pułku z Katowic, który wchodził w skład 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty Armii „Kraków” i miał za zadanie obronę Śląska przed niemiecką 14 Armią. Dowódcą 73 pp był ppłk Piotr Sosialuk. W czasie kampanii wrześniowej katowicki pułk stoczył 2 września pod Wyrami bitwę z oddziałami niemieckiej 8 i 28 Dywizji Piechoty. Od 4 września uczestniczył w odwrocie Armii „Kraków”. W trakcie odwrotu stoczył bitwy w Pacanowie

(9 września), pod Osiekiem (11 września), pod Banachami, Biłgorajem i Solą (16 września). Skapitulował w pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim 20 września 1939 roku. Podczas kampanii wrześniowej śmierć ponieśli dowódcy I, II i III batalionu 73 pp.

W ramach obchodów rocznicy września 1939 pracownicy Muzeum Śląskiego w Katowicach przygotowali film przypominający o najważniejszych wydarzeniach z dziejów 73 pułku piechoty. Prezentacja multimedialna dotyczy miejsc związanych z historią pułku i jego wrześniowym szlakiem bojowym, w tym bitwy pod Wyrami i kapitulacji pod Tomaszowem Lubelskim. Poza tym prezentowane są zdjęcia żołnierzy z okresu przedwojennego.

W gablocie można zobaczyć odnalezione łuski, nieśmiertelniki z czasów kampanii wrześniowej, hełm z pobojowisk oraz odznakę pułkową. Obok prezentowana jest armata przeciwpancerna wz. 36 37 mm Bofors używana podczas kampanii wrześniowej przez żołnierzy 73 pp. Prezentowany egzemplarz został zakupiony do zbiorów Muzeum Śląskiego dzięki zbiórce funduszy w formie akcji cegiełkowej prowadzonej przez Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Barwy i Broni z Katowic w latach 1994–1998.

Wystawy 1 września 1939. „A więc wojna!” (koncepcja merytoryczna: Łukasz Kobiela, kurator: Karol Makles) oraz 73 pp z Katowic (kurator: Piotr Sworzeń, współpraca: Beata Lisicka) można oglądać od 1 września do 31 października 2021 roku./MP/

Materiał powstał we współpracy z Muzeum Śląskim w Katowicach.