Szczepionki pod lupą: jak działają i czy naprawdę są bezpieczne?

Każdego dnia nasze ciało styka się z milionami mikroskopijnych intruzów – wirusów, bakterii, grzybów. Gdyby nie układ odpornościowy, mogłyby one z łatwością wyrządzić ogromne szkody. Na szczęście organizm posiada wyjątkowy system obronny, który nie tylko rozpoznaje zagrożenie, ale potrafi też się uczyć i pamiętać, jak raz pokonanego wroga zwalczyć szybciej i skuteczniej w przyszłości.

To właśnie na tej zdolności opiera się działanie szczepionek – jednej z największych rewolucji w historii medycyny.

Odporność – nasza wewnętrzna tarcza

Układ odpornościowy działa na dwóch poziomach. Pierwszy to odporność wrodzona – szybka, ale niespecyficzna reakcja organizmu na obcych najeźdźców. Drugi to odporność nabyta, która rozwija się z czasem i charakteryzuje się ogromną precyzją – potrafi rozpoznać konkretnego wroga i zapamiętać go na przyszłość.

To właśnie w ramach odporności nabytej organizm wytwarza przeciwciała oraz komórki pamięci immunologicznej, które stają się naszą „bazą danych” o patogenach. I tutaj wkraczają szczepionki.

Jak działają szczepionki?

Szczepionki to specjalnie przygotowane preparaty, które uczą nasz organizm, jak walczyć z określonymi chorobami – ale w sposób bezpieczny i kontrolowany. Zawierają one fragmenty drobnoustrojów (np. białka lub materiał genetyczny) albo osłabione wersje wirusa lub bakterii, które same w sobie nie wywołują choroby, ale stymulują układ odpornościowy do działania.

Organizm traktuje szczepionkę jak prawdziwe zagrożenie i uruchamia odpowiedź immunologiczną, tworząc przeciwciała i komórki pamięci. Dzięki temu, gdy prawdziwy wirus zaatakuje, organizm jest już gotowy – wie, z kim ma do czynienia, i reaguje błyskawicznie.

Wyróżniamy kilka rodzajów szczepionek:

• Żywe atenuowane – zawierają osłabione, ale żywe drobnoustroje.
• Inaktywowane – bazują na martwych patogenach lub ich fragmentach.
• Szczepionki mRNA – najnowszej generacji, zawierające informację genetyczną o konkretnym białku wirusa.
• Wektorowe – używają nieszkodliwego wirusa jako „nośnika” informacji o patogenie.

Czy szczepionki są bezpieczne?

To jedno z najczęściej zadawanych pytań – i zupełnie słusznie. Jednak zanim jakakolwiek szczepionka trafi do publicznego użytku, musi przejść długą i wieloetapową drogę testów, analiz i weryfikacji, które trwają latami.

Proces kontroli obejmuje:

1. Badania przedkliniczne – prowadzone w laboratoriach i na zwierzętach. Sprawdza się m.in. reakcję immunologiczną, ewentualne działania niepożądane oraz sposób rozprzestrzeniania się preparatu w organizmie.
2. Badania kliniczne (na ludziach) – podzielone na cztery fazy:
   • Faza I: niewielka grupa ochotników, ocena bezpieczeństwa i podstawowej reakcji organizmu.
   • Faza II: kilkuset uczestników, testowanie różnych dawek i schematów podania.
   • Faza III: tysiące osób z różnych grup populacyjnych – sprawdzana jest skuteczność i występowanie rzadkich skutków ubocznych.
   • Faza IV: monitoring po wprowadzeniu szczepionki do obrotu, zbieranie danych z codziennej praktyki medycznej.

Wszystkie te etapy są nadzorowane przez niezależne instytucje, takie jak Europejska Agencja Leków (EMA) w UE oraz Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych (URPL) w Polsce. Dopiero po zatwierdzeniu przez ekspertów szczepionka może trafić na rynek.

Czym są NOP-y, czyli niepożądane odczyny poszczepienne?

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) to każde pogorszenie zdrowia występujące w ciągu 4 tygodni po szczepieniu. Może to być gorączka, obrzęk w miejscu ukłucia, wysypka, a w rzadkich przypadkach – poważniejsze reakcje, jak np. alergia.

W Polsce odnotowuje się ok. 0,05% NOP-ów na wykonane szczepienie – czyli 5 przypadków na 10 tysięcy. Zdecydowana większość z nich to łagodne objawy ustępujące samoistnie. Dla porównania: powikłania po przechorowaniu niektórych chorób zakaźnych bywają nieporównywalnie groźniejsze.

Każdy przypadek NOP jest analizowany przez specjalistów z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, a wszystkie informacje są rejestrowane i dostępne publicznie.

Szczepienia – wybór oparty na wiedzy, nie strachu

Współczesna medycyna nie zna lepszego sposobu na zapobieganie wielu groźnym chorobom niż szczepienia. Dzięki nim udało się wyeliminować lub znacznie ograniczyć występowanie takich chorób jak ospa prawdziwa, polio czy odra.

Choć szczepionki – jak każda interwencja medyczna – niosą za sobą pewne ryzyko, jest ono nieporównywalnie mniejsze niż ryzyko związane z zachorowaniem. A bezpieczeństwo szczepionek to nie kwestia zaufania – to kwestia danych, analiz i rygorystycznych procedur.

Fot. Pexels/źródło opracowania: GIS