Zarys historii wodociągów na Górnym Śląsku
Historia zbiorowego zaopatrzenia Górnego Śląska w wodę sięga korzeniami drugiej połowy dziewiętnastego wieku. To wówczas doszło do niespotykanych gdzie indziej w Polsce zmian w strukturze społecznej i gospodarczej, spowodowanej wzrostem ludności regionu i rozwojem przemysłu. To prowadziło nieuchronnie do powstawania deficytów wody. Dzisiaj system zaopatrzenia w wodę jest sprawny i bezpieczny, dający w zasadzie gwarancję nieprzerwanego dostępu do tego dobra. Nie zawsze jednak tak było.
Od średniowiecza mieszkańcy Górnego Śląska wodę pozyskiwali z ujęć powierzchniowych lub studni czerpalnych, pobieranych z płytkich wód podziemnych. Sytuacja radykalnie zaczęła się zmieniać wraz z odkryciem złóż surowców mineralnych: rud cynku, ołowiu i srebra, a nieco później też węgla kamiennego. Od końca XVIII wieku na Śląsku masowo powstawały kopalnie i zakłady przemysłowe. Zwiększone zapotrzebowanie na wodę w krótkim czasie doprowadziło do dużych niedoborów. Wody potrzebowali jej już nie tylko mieszkańcy, ale też przemysł ciężki i powszechnie stosowane maszyny – wszak to era pary.
W roku 1878 Minister Zdrowia Prus zlecił stworzenie projektu kompleksowego zaopatrzenia w wodę. Zadanie to powierzono inżynierowi z Drezna, Bernhardowi Salbachowi. Projekt powstał w 1880 roku, a jego pierwszym założeniem było wykorzystanie ujęcia wody ze studni w okolicach wsi Zawada i Karchowice. Po dwóch latach pracy, w roku 1882 oddano studnię głębinowa, będącą głównym ujęciem wody dla projektowanego wodociągu Zawada-Zabrze. Studnię nazwano” „Karchowicka Studnia Głębinowa”. Po jej wykonaniu można było przystąpić do budowy zakładu i wodociągu, jednak z uwagi na katastrofalne braki wody w centralnej części Śląska – w Królewskiej Hucie (dzisiaj Chorzów), inżynier Salbach musiał w pierwszej kolejności zająć się rozwiązaniem tego problemu. Budowa rurociągu z Zawady na tym etapie musiała być wstrzymana.
Poza ujęciem w Zawadzie, prace koncepcyjne wskazywały również na możliwość pozyskania wody ze sztolni kopalni srebra i ołowiu Fryderyk w Tarnowskich Górach. Wydobywająca się z nich woda była doskonałej jakości i nadawała się do spożycia. Inżynier Salbach postanowił jeden z szybów tej kopalni przeznaczyć na ujęcie wody. Wybrał szyb Adolfschaft (od 1928 roku Staszic) w Nowych Reptach niedaleko Tarnowskich Gór, gdzie zlecił prace adaptacyjne na potrzeby wodociągowe.
Uruchomienie zakładu Wasserwerk Adolfschaft nastąpiło 18 października 1884 roku. Wraz z nim oddano pierwszy państwowy wodociąg dla GOP, transportujący wodę do Królewskiej Huty.
Do Zawady powrócono dość szybko, bowiem woda z szybu w Nowych Reptach nie zaspokajała wszystkich potrzeb. W roku 1895 oddano zakład wodociągowy w Karchowicach, bazujący na studniach głębinowych w okolicach Zawady, w tym oddanej w roku 1882 „Karchowickiej Studni Głębinowej”.
Po zakończeniu I wojny światowej, Plebiscyty i Powstania Śląskie ustaliły ostatecznie podział Górnego Śląska między Polską a Niemcami. W wyniku tego podziału, jednolity dotąd organizm przemysłowy, znalazł się po dwóch stronach granicy. Aby utrzymać nieprzerwane dostawy wody, w roku 1922 zawarto porozumiecie między Polską a Niemcami, które zapisane zostało w Konwencji Genewskiej. Umowa została zawarta na 15 lat w czasie których oba państwa miały w tym zakresie współpracować. Po zakończeniu umowy strona Polska, chcąc zabezpieczyć się przed brakiem wody, musiała szukać dodatkowych źródeł. W 1929 roku ruszyła budowa nowego ujęcia wody dla GOP, zlokalizowanego w Maczkach (dzielnica Sosnowca) na rzece Biała Przemsza. Pełne uruchomienie zakładu w Maczkach nastąpiło w 1931 roku.
Po II wojnie światowej i kolejnej zmianie granic przystąpiono do reorganizacji i scalenia systemu wodociągowego. W roku 1950 roku powstało Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach (WPWiK), które rozpoczynając działalność przejęło w administrację sieci wodociągowe o długości 453 km i zdolność produkcyjną na poziomie 240 000 m3/dobę.
Dalsza rozbudowa systemu i możliwości produkcyjnych wiązała się z otwarciem w roku 1951 Stacji Uzdatniania Wody w Kozłowej Górze, który czerpał wodę z adaptowanego na potrzeby wodociągowe Zbiornika Kozłowa Góra. Najistotniejsze jednak były plany budowy dużego zbiornika na Małej Wiśle z lokalizacją w okolicach Goczałkowic. Budowa ruszyła w 1950 roku i już po pięciu latach oddano do użytku gotowy zbiornik z zaporą czołową o długości blisko 3 kilometrów. Rok później uruchomiono Zakład Produkcji Wody.
Lata siedemdziesiąte XX wieku to ciągły wzrost zapotrzebowania na wodę, której potrzebował głównie przemysł. Tym razem zdecydowano się sięgnąć poza granice ówczesnego województwa katowickiego, czerpiąc wodę z rzeki Soła w Beskidzie Małym. Ujęcie zbudowano na zbiorniku powstałym na trzeciej kaskadzie rzeki w miejscowości Czaniec a zakład zlokalizowano w pobliskich Kobiernicach. Uruchomienie Stacji (SUW Czaniec) nastąpiło 8 listopada 1971 roku. W latach siedemdziesiątych otwarto jeszcze Stację Uzdatniania Wody w Będzinie (1975) bazującą na wodach Czarnej Przemszy, a w 1993 roku Zakład Uzdatniania Wody w Dziećkowicach, który czerpał wodę ze Zbiornika Dziećkowice.
Spirala zapotrzebowania na wodę wyhamowała wraz ze zmianami systemowymi w Polsce i reorganizacją przemysłu. Udoskonalenie procesów technologicznych, ograniczenia w produkcji i wydobyciu węgla, to najważniejsze czynniki odpowiedzialne za zmniejszony popyt na wodę.
W roku 1991 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (WPWiK) zostało podzielone na dziewiętnaście samodzielnych i samofinansujących się zakładów. Wśród powołanych do życia zakładów znalazło się Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów, którego zadaniem była produkcja i hurtowa dostawa wody. W tym samym, 1991 roku Stacja Wodociągowa w Karchowicach, popularnie nazywana „Zawadą” wpisana została na listę zabytków jako obiekt przemysłowy o unikatowych w skali kraju walorach historycznych. Również Stacja Wodociągowa Staszic została wpisana do rejestru zabytków, a w 2017 roku wraz z Kopalnią rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach wpisana została na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako dobro kulturowe unikatowej, napędzanej parą wodną stacji wodociągowej z lat 80. XIX wieku.
Tekst: Arkadiusz Tarasiński GPW S.A.
